De baard van Koning Winter

Vrijdagavond. Het is net donker als ik van het station naar huis fiets. Het is voor het eerst in dagen kraakhelder. De kou van de afgelopen dagen is nog niet weg. Na de regenachtige dagen met zo’n drie graden boven nul, komt er een echte vriesnacht aan. Thuis stel ik voor aan mijn ouders om de volgende ochtend gelijk bij zonsopgang op de Veluwe te gaan wandelen. Het zou wel eens een heel mooie ochtend kunnen gaan worden.

De keus valt op Planken Wambuis en een kwartier na zonsopgang staan we in een bevroren bos, aan de rand van een met rijp bedekt heidelandschap. De heide is nog stil. Er zijn nog amper wandelaars. Ook vogels zijn er amper. Iets verderop krast een raaf en het geluid van een zwarte specht klinkt vanuit het bos de heide op. Verder is er haast geen geluid, op het gekraak van de bevroren grond onder onze voeten na.

Het landschap is adembenemend mooi. Grote stekels van rijp zitten aan elk grassprietje en heidetakje. Alsof ze zichzelf hadden willen beschermen tegen de kou. Ik kan alleen maar genieten van de winterse aanblik.

Bij het uitkijkpunt over Nieuw Reemst is het tijd voor koffie. Die moet alleen nog even wachten, omdat we worden opgeschrikt door een droge blaf. We herkennen het als het geluid van een ree en nog geen vijf seconden na deze conclusie zie ik er twee tevoorschijn komen van achter een heuveltje. Er blijken er nog twee te lopen en af en toe is er sprake van enige vijandigheid. Onder het genot van de koffie kijken we naar de reeën in het witte landschap.

Een andere fotograaf met fiets bij het uitkijkpunt vertelt intussen dat hij een paar kilometer verderop in het bos ijshaar had gezien. En niet zo’n beetje, maar heel veel. Het is te ver lopen vanaf hier, maar in de wetenschap dat de omstandigheden blijkbaar geschikt zijn voor dit zeldzame fenomeen, letten we extra goed op. Als er plotseling ook nog regen valt en niet veel later de zon de wereld flink doet dampen en opwarmen geven we de hoop op. De meeste rijp is al gesmolten en het voelt al aardig wat warmer aan. Voor ons geen ijshaar vandaag.

We wandelen verder. Het verste punt hebben we inmiddels gehad en we zijn inmiddels toch al niet ver meer van de plek waar ijshaar moest zijn. We vonden het niet, maar we waren er waarschijnlijk ook nog niet helemaal. Maar het bos is hier te warm. Grote kans dat het al gesmolten is.

Ongeveer twee kilometer voor we terug zijn bij de parkeerplaats ziet mijn vader toch wat in een omgevallen beuk hangen. En ja, een flinke klont ijshaar! In de schaduw, waar het nog koud genoeg is. En wat is het mooi: allemaal haarfijne ijsstructuurtjes die uit het hout naar buiten komen als een soort baard. De baard van Koning Winter.

IJshaar is een zeldzaam natuurverschijnsel dat alleen kan plaatsvinden als de omstandigheden perfect zijn. In het dode kernhout van beuken en eiken zijn schimmels van trilzwammen actief. Deze zorgen voor de vertering van het hout. Bij dit proces komt energie vrij, waardoor het hout iets warmer blijft dan de omgeving. Hierdoor kan dit proces doorgaan als het koud is, zelfs als het licht vriest. Bij de rottingsreactie komt water en CO2 vrij, dat door de mergstralen van het hout naar buiten geperst wordt.

Als het buiten licht vriest, kan dit water onmiddellijk bevriezen en groeien er ‘haren’ van ijs uit het hout naar buiten. Is het te koud, dan is de schimmel niet actief en ontstaat er dus geen ijshaar. Als het te warm is loopt er alleen water uit het hout zonder dat dit bevriest. Ook de luchtvochtigheid is belangrijk: als de lucht te droog is kan het water verdampen nog voor het bevriest. Daarnaast is langdurige kou niet goed, ook dan raakt de schimmel inactief. In het begin van de winter heb je dus veel meer kans dan aan het eind van de winter. IJshaar is dus afhankelijk van veel verschillende factoren en daardoor een zeldzaam verschijnsel.

Ons enthousiasme over de flinke klont ijshaar is nog lang niet voorbij als ik de volgende klonten ontdek. Ik ben weliswaar afgeleid door ijspegels met hars erin, maar mijn ouders gaan rustig door met zoeken en vinden nog veel meer.

Het hangt niet alleen aan dode bomen, maar ook dode takjes op de grond, hoe dun ook, zijn aangedaan. Dode takken in levende bomen blijken ook geschikt, zelfs soms enkele meters boven de grond. Een bos vol ijshaar. Dat hadden we een kwartier geleden nog niet durven dromen. Het microklimaat is hier blijkbaar erg geschikt voor ijshaar, waardoor we zelfs aan het eind van de ochtend nog massaal ijshaar vinden. De zon schijnt flink door waardoor de baarden mooi belicht worden. Toch smelt het kennelijk nog niet hard.

Ook wandelaars die we tegenkomen hebben het al gesignaleerd. Niet wetend dat de ander het allang gevonden heeft delen we onze tips van waar je het kan vinden. Langs het pad waar we lopen vinden we bijna een halve kilometer lang tientallen plukken.

We worden eraan herinnerd dat het bijzonder is als we een nieuw stuk bos in lopen waar we niks meer vinden. En de herinnering dat we al ruim tien kilometer door het gebied gelopen hadden voor we überhaupt ijshaar zagen. En dat ik inmiddels ruim 18 jaar deze wereld onveilig maak zonder het ooit eerder gezien te hebben.

Mijn voorgevoel van vrijdagavond kreeg meer gelijk dan het weerbericht. Geen mist en weinig bewolking, maar een geweldige vrieslucht met een landschap wit van de rijp en natuurlijk de baard van Koning Winter.