Nederland wordt veroverd

Nog niet zo lang geleden was het nog een extreem zeldzame soort in Nederland. Slechts op een enkel plekje in Zeeland kon je hem te zien krijgen. Een soort waar ik nogal tegenop zag om te gaan zoeken, omdat Zeeuws-Vlaanderen vanaf Wageningen best ver is. Net op tijd bleek dat zo’n actie niet nodig was, ik ben nog steeds nooit in Zeeuws-Vlaanderen geweest en ik heb het beestje inmiddels een paar keer gezien. Ik heb het over de gaffelwaterjuffer.

Opmars vanuit het zuiden

Oorspronkelijk komt de gaffelwaterjuffer uit het zuiden, waar hij vooral in het Middellandse Zeegebied leeft. In West- en Midden-Europa komt de soort niet veel voor. In 2003 werd de gaffelwaterjuffer voor het eerst gezien in Limburg, een zwerver vanuit zuidelijker oorden. Na enkele jaren zonder waarneming werd er in 2007 een populatie ontdekt in de duinen bij Cadzand, op een kleine halve kilometer van de Belgische grens. De soort hield stand en verspreidde zich langzaam maar zeker over Zeeland. Ook in Zuid-Limburg kwamen enkele kleine populaties. Heel snel ging het allemaal niet, totdat het tempo vanaf ongeveer 2018 flink omhoog ging. Op dat moment waren ongeveer heel Zeeland, Zuid-Limburg en verspreide plekjes in Noord-Brabant al gekoloniseerd. Binnen die range werden de beestjes op steeds meer plekken gevonden, maar ook Zuid-Holland werd inmiddels gevonden. In 2020 kwamen de eerste waarnemingen uit Gelderland en Utrecht, waar het beestje eerder deze maand zelfs in de stad eitjes heeft afgezet!

Zelf zoeken

Met zo’n snelle opmars kan ik natuurlijk ook niet stil blijven zitten. Vorig jaar, nog voor de eerste waarnemingen uit de buurt kwamen, lette ik al extra op bij Kwintelooyen, een gebied bij Veenendaal met verschillende biotopen in één. Toen een hotspot voor zuidelijke heidelibellen en zuidelijke glazenmakers, dus waarom zou er geen gaffelwaterjuffer op kunnen duiken? Zoeken lukte wel, vinden helaas nog niet.

Vorige week zag ik tot mijn schrik dat er eentje gevonden was bij Kwintelooyen. Ik was zo fanatiek met reptielen bezig de afgelopen tijd dat ik de libellen van Kwintelooyen een beetje vergeten was, en nu kon ik niet meer de eerste zijn die er een gaffelwaterjuffer vindt. Gelukkig kon ik wel de eerste zijn die iets beter kijkt dan één juffertje op de foto zetten en net geluk hebben dat het een gaffel is.

Afgelopen maandag ging ik er heen. Ik was niet de enige. Ik had niet verwacht erg veel mensen tegen te komen, maar ook dat kan op een bewolkte maandagochtend. Onder andere de ontdekker van de eerste gaffelwaterjuffer wandelde er rond. Nog niemand had het beestje gezien die dag. Maar ja, het zou niet de eerste keer zijn dat iedereen over een beestje heen kijkt dat weldegelijk aanwezig is. Zo groot is hij niet, en vind hem maar eens tussen de azuurwaterjuffers en watersnuffels.

Dat bleek uiteindelijk niet zo moeilijk. Toen ik de afleiding van andere leuke soorten als alle vijf de pantserjuffers en de eerste heidelibellen van me afgeschud had kon ik echt gaan zoeken. Uiteindelijk bleek dat eigenlijk niet zo moeilijk, maar een belangrijk detail daarbij is dat er bij Kwintelooyen amper variabele waterjuffers voorkomen, de soort die het meest op de gaffelwaterjuffer lijkt. Wat ik me al meende te herinneren van drie jaar geleden, toen ik mijn eerste gaffelwaterjuffer zag, klopte. Daardoor vond ik de eerste eigenlijk al heel snel toen ik bij het plasje met het meeste water kwam.

Herkenning

Ondanks dat alle waterjuffers blauw met zwart zijn, is een mannetje gaffel er vrij makkelijk tussenuit te vissen. Vrouwtjes hebben we het maar even niet over, die zie je weinig en zijn bovendien écht lastig te herkennen. Het beestje is duidelijk kleiner dan de azuurwaterjuffer en watersnuffel en de segmenten 3 t/m 5 zijn half blauw en half zwart. Segmenten 6 en 7 zijn zelfs helemaal zwart. De azuurwaterjuffer en watersnuffel hebben véél meer blauw en haast alleen zwarte segmentgrenzen. Als je het beestje rustig zittend kunt bekijken valt er meer op. Het figuurtje op segment 2 (een ‘U’ bij azuurwaterjuffer, een paddenstoeltje bij watersnuffel, een ‘Y’ bij variabele waterjuffer, en een gaffel bij de gaffelwaterjuffer) verschilt is een goed kenmerk waar je op kunt letten. Ook heeft de gaffelwaterjuffer lichtbruine pterostigma’s (de vlekjes in de vleugels). De watersnuffel heeft grijze, verder zijn ze bij alle waterjuffers zwart.

• 

• 

Weet je goed hoe azuurwaterjuffers en watersnuffels vliegen, dan gaat je nog iets opvallen. De gaffelwaterjuffer vliegt wat rustiger en langzamer. Of dat altijd geldt of toevallig toen ik ze zag dat weet ik niet zeker. Het was bij mij immers zwaar bewolkt, misschien heeft dat invloed op zo’n zuidelijke soort. Ik heb ze nog nooit met zonnig weer gezien, terwijl ze dan juist het meest actief zouden moeten zijn.

Populatie

Het eerste mannetje dat ik trof liet zich geweldig fotograferen. Mede dankzij het bewolkte weer vloog hij slechts af en toe een stukje en bleef vooral lekker stilzitten. Niet alle beestjes deden dat. Niet veel later zag ik een tandem waterjuffertjes vliegen, die ik ook al snel als gaffels herkende. Die vlogen echter snel naar de overkant van het water, waar ik ze overigens zonder veel moeite weer terugvond. Hier zat nog meer. Behalve nog enkele losse mannetjes vloog hier ook nog minstens een andere tandem rond, misschien ook twee. Bij het volgende water vond ik nog drie tandems en twee losse mannetjes. Al met al maar liefst 16 gaffelwaterjuffers inclusief een eerste aanzet naar een nieuwe generatie. Eiafzet heb ik weliswaar niet gezien, maar dat heeft ongetwijfeld plaatsgevonden of gaat nog plaatsvinden met zo veel tandems. En dat ondanks de zware bewolking. Ik ben heel benieuwd hoe veel van die beestjes er al blijken te zitten als de zon schijnt. Het zou me niks verbazen als de soort hier langzaamaan de watersnuffel gaat vervangen. Die laatste soort zit hier toch al niet veel en de gaffel lijkt het wel naar zijn zin te hebben. Maar goed, we wachten het nog even af en ik ga de ontwikkelingen zeker volgen!

• 

• 

• 

Gemist

Van de andere libellenliefhebbers heb ik er niet veel meer terug gezien. Eén ander heb ik de beestjes nog aan kunnen wijzen, de rest was uit het zicht verdwaald tussen de heidelibellen en pantserjuffers bij de (bijna) drooggevallen plasjes verderop of gevlucht na een melding van buienalarm. De voorspelde buien stelden uiteindelijk niks voor hier, ik ben blij dat ik besloot om desnoods maar nat te regenen. Het was de moeite waard!

Zoektips

Met een stevige opmars in volle gang is het natuurlijk enorm de moeite waard om goed op te letten of je de gaffelwaterjuffer op meer plekken kan vinden, zeker in de zuidelijke helft van Nederland. Het lijkt erop dat het beestje eigenlijk helemaal niet kritisch is en bij ongeveer elk enigszins voedselrijk watertje kan voorkomen. De enige reden die ik kan bedenken dat de soort zeldzaam is, is het klimaat. Het blijft natuurlijk een zuidelijke soort en een klein juffertje dat niet enorm ver in één keer kan vliegen. Daarom gaat de opmars een stuk langzamer dan bijvoorbeeld die van heidelibellen en glazenmakers, die elk seizoen in grote getale van Zuid-Europa naar het noorden vliegen.

Kortom: meestal kleine, ondiepe matig voedselrijke watertjes zonder stroming, met redelijk wat water- en oeverplanten en in de zon. Ze zouden zelfs bij tuinvijvers kunnen opduiken. Verder weinig eisen. Een indicatorsoort om op te letten is de azuurwaterjuffer, die twee lijken vaak op dezelfde plek voor te komen. En dan maar zoeken naar dat beestje dat iets kleiner en donkerder is dan de rest!

Klik hier voor een foto van het plasje bij Kwintelooyen van Regiobeeldbank. Ik heb er helaas niet aan gedacht om zelf een foto van het biotoop te maken.